ગુડી પડવાની ગિફ્ટ

દિવ્યેશ વ્યાસ

મરાઠીઓના નવા વર્ષ નિમિત્તે પ્લાસ્ટિકની વસ્તુઓ પર પ્રતિબંધ લાદવા ઉપરાંત મહારાષ્ટ્ર સરકારે ભરેલાં પોઝિટિવ પગલાં આવકાર્ય છે

(તસવીર ગૂગલ ઇમેજ પરથી મેળવી છે.)

આપણી ખરાબ આદત છે - ખતરો સે ખેલના. ભ્રમમાં રાચવું હોય તો આ વાત મનમાં મમળાવી શકાય, પરંતુ જરા ઊંડાણથી વિચારીએ તો આ વાક્યમાં સુધારો કરવો પડે - ખતરો સે ખેલના, એ આપણી મજબૂરી બની ગઈ છે!  કારણ કે આપણે ખતરા પ્રત્યે એટલા બધા બેધ્યાન અને લાપરવા હોઈએ છીએ કે ખતરાની ઘંટી ખરેખર વાગે ત્યારે જ જાગીએ છીએ અને પછી ભોગવ્યા વિના છૂટકો હોતો નથી. ક્ષણિક સુવિધાના લોભે આપણે ક્યારે લાંબા ગાળાની વ્યાધિ વહોરી લઈએ છીએ, તેનો આપણને અંદાજ જ નથી હોતો. આનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ આપવું હોય તો એ છે પ્લાસ્ટિકનો બેખૌફ અને બેફામ ઉપયોગ. પ્લાસ્ટિકની શોધ તો હમણાં 20મી સદીમાં થઈ છે, છતાં તે આપણો જનમોજનમનો સાથી હોય એમ આપણે તેને વળગી રહ્યા છીએ. ટૂથ-બ્રશ હોય કે પેન, રમકડું હોય કે રડાર, કમ્પ્યૂટર હોય કે કાર, રસોડું હોય કે ઑફિસ... અત્ર-તત્ર-સર્વત્ર પ્લાસ્ટિકનો પ્રભાવ જોવા મળે છે. આપણે અત્યારે તો એટલા પ્લાસ્ટિકમય બની ગયા છીએ કે પ્લાસ્ટિક વિનાની જિંદગીની કલ્પના કરવા પણ જાણે સમર્થ નથી. આપણી કચરો પેદા કરવાની ક્ષમતા પ્રચંડગતિએ વધતી જ જાય છે, એનો મોટા ભાગનો કુશ્રેય પ્લાસ્ટિકને જ જાય છે.

પ્લાસ્ટિકને કારણે પૃથ્વીના પેટ પર પડતું પ્રચંડ પાટું હવે પર્યાવરણની ચિંતાનો વિષય બની ગયું છે. કદાચ એટલે જ વર્ષ 2018ના વિશ્વ પર્યાવરણ દિવસની થીમ રખાઈ છે - ‘બીટ પ્લાસ્ટિક પોલ્યુશન’ (પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણને નાથો). આપણા માટે ગૌરવ લેવા જેવી બીજી માહિતી એ છે કે આ વર્ષે ભારત વિશ્વ પર્યાવરણ દિવસનું વૈશ્વિક યજમાન છે! વિકસિત દેશોની સરખામણીમાં ભારતમાં વ્યક્તિદીઠ પ્લાસ્ટિક વપરાશ ભલે ઓછો છે, પરંતુ આપણી અધધ વસતી જોતાં પ્રદૂષણની સ્થિતિ વિકરાળ સ્વરૂપ ધારણ કરતી જાય છે. ભારતમાં પ્લાસ્ટિક, ખાસ કરીને પોલિથીનની  કોથળીઓનો વપરાશ ઘટાડવા માટે સ્વૈચ્છિક  સંસ્થાઓની ઝુંબેશોથી માંડીને સરકારના કાયદાઓએ પણ ધારી સફળતા મેળવી નથી, એ હકીકત છે. પ્લાસ્ટિકની થેલી અને બોટલ એટલી સુલભ, સુવિધાજનક અને સસ્તી છે કે તેના મોહમાંથી છૂટવું મુશ્કેલ છે. જોકે, સસ્તી અને સુવિધાપૂર્ણ થેલીઓ આપણને લાંબા ગાળે કેટલી મોટી મુશ્કેલીમાં મૂકશે કે કેટલી મોંઘી પડશે, એનો આપણે ભાગ્યે જ વિચાર કરીએ છીએ. કેન્સર જેવી બીમારી દાવાનળની માફક ફેલાઈ રહી છે અને હજું આપણને સમજનો કૂવો ખોદવાનું સૂઝતું નથી.

પ્લાસ્ટિકને નાથવા માટે સરકાર તરફથી પણ પ્રતિબંધો સહિતનાં પગલાં  ભરાયાં છે, પણ લોકજાગૃતિના અભાવે આપણે ઠેરના ઠેર રહીએ છીએ અને પ્લાસ્ટિકના ઢેરના ઢેર વધતાં જ જાય છે. જોકે, મહારાષ્ટ્ર સરકારે આ મામલે નવો અભિગમ અપનાવ્યો છે અને એ પણ નવા વર્ષથી. આપણે જાણીએ જ છીએ કે મરાઠીઓનું નવું વર્ષ એટલે ગુડી પડવો, જેની ઉજવણી ગત 18મી માર્ચે જ કરવામાં આવી. મહારાષ્ટ્ર સરકારે ગુડી પડવાના દિવસથી પ્લાસ્ટિક અને થર્મોકોલની ચીજવસ્તુઓ પર પ્રતિબંધ લાદી દીધો છે. પ્લાસ્ટિકમાંથી બનાવવામાં આવતી 50 માઇક્રોનથી ઓછી જાડાઈ ધરાવતી થેલીઓ, થર્મોકોલ (પેલીસ્ટારિન) કે પ્લાસ્ટિકમાંથી બનાવવામાં આવતી ડિસ્પોઝેબલ થાળી, વાટકા, કપ, ચમચી, છરી-કાંટા, સ્ટ્રો, કટલરી અને પ્લાસ્ટિક પાઉચ વગેરે ઉપર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ લાદી દેવામાં આવ્યો છે. સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ એટલે આ બધા પ્રકારના પ્લાસ્ટિકના ઉપયોગ, ઉત્પાદન, સંગ્રહ, વિતરણ, વેચાણ અને હેરફેર કરવા પર જ પ્રતિબંધ મૂકી દેવામાં આવ્યો છે.

પ્લાસ્ટિક કે પોલિથીન કોથળીઓ પર પ્રતિબંધ એ આમ તો કાંંઈ નવાઈની વાત નથી. દેશના લગભગ તમામ રાજ્યોમાં આ પ્રકારના પ્રતિબંધો જાહેર કરાયા છે. જોકે, આ વખતે મહારાષ્ટ્ર સરકારે પ્રતિબંધના શસ્ત્રની સાથે સાથે અમુક પોઝિટિવ-ઇનોવેટિવ પગલાં પણ ભર્યાં છે, એ આવકાર્ય છે. અમુક જગ્યાએ પ્લાસ્ટિકનો વપરાશ અનિવાર્ય છે, તેને ધ્યાનમાં રાખીને મહારાષ્ટ્ર સરકારે રિફન્ડેબલ ચાર્જનો વિકલ્પ અજમાવ્યો છે. દૂધની થેલી કે પાણી-પીણાંની બોટલ વગેરેમાં પ્લાસ્ટિકનો વિકલ્પ નથી. આથી સરકારે નક્કી કર્યું છે કે દૂધની દરેક થેલી પર 50 પૈસા અને દરેક પ્લાસ્ટિકની બોટલ પર રૂ. 1નો રિફન્ડેબલ ચાર્જ લેવામાં આવશે. ગ્રાહક જ્યારે દૂધની થેલી અને ખાલી થયેલી બોટલ વેપારીને પાછી આપશે ત્યારે તેને એ નાણાં પાછાં આપી દેવામાં આવશે. પહેલી નજરે યોગ્ય અને આવકાર્ય લાગે એવો આ વિચાર કેવી રીતે અમલીકરણ પામે છે, એ જોવું ખરેખર રસપ્રદ રહેશે. મહારાષ્ટ્રમાં જો આ અભિગમ સફળ થાય તો સમગ્ર દેશમાં તેનું અમલીકરણ કરવાનું વિચારી શકાય. પ્લાસ્ટિકનો નાશ શક્ય નથી, પરંતુ તેનો પુન: પુન: ઉપયોગ શક્ય છે. રિસાઇક્લિંગની મદદથી પ્લાસ્ટિકને ફરી ફરી વપરાશમાં લઈને આપણે પ્રદૂષણને નિયંત્રણમાં રાખી શકીએ છીએ. આમ, વપરાયેલી કોથળી કે બોટલનું જો રિસાઇક્લિંગ થાય તો આપણો માર્ગ ઘણો આસાન બને.

સંયુક્ત રાષ્ટ્રની વેબસાઇટ પર પર્યાવરણ દિવસ-2018ની થીમની વાત કરવાની સાથે સાથે એક ચિંતાજનક માહિતી રસપ્રદ રીતે રજૂ કરી છે કે ક્રિકેટ મેચમાં હાર્દિક પંડ્યા એક ઓવર નાંખે એટલી વારમાં તો આખી દુનિયા કચરાના ચાર ટ્રક ભરાય એટલું પ્લાસ્ટિક દરિયામાં પધરાવે છે! ગ્લોબલ વૉર્મિંગને કારણે દરિયાની સપાટી વધતી હશે કે નહીં પણ પ્લાસ્ટિકના કચરાના કારણે તો ચોક્કસ વધી જ રહી છે! પ્લાસ્ટિકને નાથીએ, નહિ તો વિનાશ માટે તૈયાર રહીએ!

(‘દિવ્ય ભાસ્કર’ની 28મી માર્ચ, 2018ની ‘કળશ’ પૂર્તિમાં પ્રકાશિત ‘સમય સંકેત’ કૉલમ)