મૂછો : અહંકાર નહિ, આરોગ્ય

દિવ્યેશ વ્યાસ

નવેમ્બરના મહિનાને મોવેમ્બર તરીકે પણ મનાવવામાં આવે છે. મૂછોના પ્રતીક સાથે પુરુષોના આરોગ્યને સાંકળવામાં આવે છે

(તસવીર ગૂગલ પરથી મેળવી છે.)

‘લાંબો ડગલો, મૂછો વાંકડી, શિરે પાઘડી રાતી, બોલ બોલતો તોળી તોળી, છેલછબીલો ગુજરાતી હું છેલછબીલો ગુજરાતી...’ ગુજરાતના વિશિષ્ટ નાટ્યપ્રકાર ભવાઈમાં ખાસ ગવાતી આ પંક્તિથી ભાગ્યે જ કોઈ અજાણ્યું હશે. અહીં વાંકડી મૂછોને ગુજરાતીની ઓળખ તરીકે ઉપસાવવામાં આવી છે. ખરેખર તો સમગ્ર ભારતમાં કે ભારતીય સંસ્કૃતિમાં મૂછો એ પુરુષોની, પુરુષત્વની, મરદાનગીની નિશાની મનાઈ છે. મૂછો એ સ્વાભિમાન અને નાસમજ હોય તેમના માટે અભિમાનનું પણ પ્રતીક ગણાય છે. મૂછો અંગેના રૂઢિપ્રયોગો જોઈએ તો તેમાં ‘મૂછ ઊંચી રહેવી’, ‘મૂછ ચડાવવી’, ‘મૂછ નીચી કરવી’, ‘મૂછ નીચી થઈ જવી’, ‘મૂછ પર લીંબુ રાખવા’, ‘મૂછ મરડવી’ કે ‘મૂછમાં હસવું’ વગેરમાં પણ પુરુષના સ્વમાનનો જ સંદર્ભ જોવા મળે છે. ‘મરદમૂછાળા’ એવો શબ્દપ્રયોગ પણ આપણે ત્યાં જાણીતો છે. આમ, મૂછ એ પુરુષત્વની નિશાનીની સાથે સાથે તેમાં પુરુષાભિમાન પણ વરતાતું હોય છે. જોકે, આપણે આજે મૂછને પુરુષના અભિમાન નહીં, પરંતુ આરોગ્ય સાથે સાંકળીને વાત કરવી છે.
નવેમ્બર મહિનાને દુનિયાના કેટલાક દેશોમાં મોવેમ્બર તરીકે મનાવવામાં આવે છે. મોવેમ્બર એ ખરેખર તો એક ઝુંબેશનું નામ છે, જેમાં પુરુષોના આરોગ્ય બાબતે જાગૃતિ વધારવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. મોવેમ્બર શબ્દને ‘મૂછો’ (moustache) અને ‘નવેમ્બર’ને જોડીને રચવામાં આવ્યો છે. દર વર્ષે નવેમ્બરમાં મૂછો વધારવાની સાથે સાથે આરોગ્ય પ્રત્યે જાગૃતિ વધારવાની ઝુંબેશ ચલાવવામાં આવે છે. આમ તો મોવેમ્બર સાથે બે ઝુંબેશ જોડાયેલી છે, જેમાંની એક ઝુંબેશ મોવેમ્બર ફાઉન્ડેશન નામની ઓસ્ટ્રેલિયાની બિનસરકારી સંસ્થા દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે. આ ઝુંબેશની શરૂઆત 2003થી થઈ હતી. આ ઝુંબેશ અંતર્ગત પુરુષોમાં પ્રોસ્ટેટ અને ટેસ્ટીક્યુલરના કેન્સર અંગે જાણકારી વધારવાના પ્રયાસ કરવામાં આવે છે અને આ માટે જરૂરી આર્થિક સંસાધનો માટે દાન પણ ઉઘરાવવામાં આવે છે.
મોવેમ્બરની બીજી ઝુંબેશ સમગ્ર નવેમ્બર મહિના દરમિયાન મૂછો વધારવા પ્રોત્સાહન આપે છે. અમેરિકન કેન્સર સોસાયટી સાથે સંકળાયેલી સ્વૈચ્છિક સંસ્થા 2009થી મૂછો વધારવાની સાથે સાથે કેન્સર અંગે પુરુષોમાં જાગૃતિ કેળવવાની કોશિશ કરે છે. સમગ્ર વિશ્વમાં મોટા ભાગે પુરુષપ્રધાન સમાજ જોવા મળે છે. પુરુષપ્રધાન સમાજમાં પુરુષોને દરેક વાતે જલસા જ હોય એવું જરૂરી નથી, પરંતુ સમગ્ર પરિવારનું ભરણપોષણ-સંચાલન કરવાની જવાબદારી નિભાવવાની હોય છે. કેન્સર જેવી મહામારી જ્યારે પુરુષને થાય છે ત્યારે પોતાના આરોગ્ય કે જીવન કરતાં તેને વધારે ચિંતા પરિવારના ભવિષ્યની હોય છે. વળી, ઘરમાં કમાનારી વ્યક્તિ જ્યારે મહામારીનો ભોગ બને ત્યારે પરિવાર પર બેવડો ફટકો પડતો હોય છે. આ સ્થિતિમાં ઘણા પુરુષો હતાશામાં પણ ધકેલાઈ જતા હોય છે. આવા પુરુષોનું કાઉન્સેલિંગનું કામ પણ મોવેમ્બર ફાઉન્ડેશન અને તેના જેવી સંસ્થાઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે.
સોશિયલ મીડિયાના આગમન પછી મોવેમ્બર અંગેની જાગૃતિ સતત વધતી જાય છે અને દર વર્ષે મોવેમ્બરની ઉજવણી અને પ્રવૃત્તિઓને વેગ મળતો જાય છે. મોવેમ્બરની ઉજવણી આજે ઓસ્ટ્રેલિયા ઉપરાંત દુનિયાના 21 દેશોમાં થાય છે. આ વર્ષે પૂનામાં મોવેમ્બર નિમિત્તે દોડનું આયોજન કરવામાં આવ્યું છે.
મૂછો અંગે દુનિયામાં અવનવા રેકોર્ડ પણ નોંધાતા હોય છે. મૂછોની લંબાઈથી માંડીને તેની તાકાતની કસોટીએ રેકોર્ડ રચવામાં આવે છે. વળી, મૂછોની જુદી જુદી ફેશન અને શૉઝ પણ અવારનવાર ચર્ચામાં આવે છે. જોકે, મૂછોને, પુરુષત્વની નિશાનીને આ રીતે પુરુષોના આરોગ્ય સાથે સાંકળવાનો પ્રયાસ ખરેખર સરાહનીય છે. મરદ કો દર્દ નહીં હોતા, એવા ડાયલોગ હિન્દી ફિલ્મોમાં ચાલે, બાકી જાતજાતનાં અને કેન્સર જેવાં જીવલેણ દર્દોથી પીડાતા મરદોની સારવાર અને સારસંભાળ જરૂરી છે. આ અંગે સભાનતા કેળવવા માટે મોવેમ્બર નામની ઝુંબેશ આદરવામાં આવી છે. નવેમ્બર મહિનો આવી પહોંચ્યો છે, મૂછો વધારો કે નહીં, આરોગ્ય અંગેની જાગૃતિ વધારવી જરૂરી છે.

(‘દિવ્ય ભાસ્કર’ની 1 નવેમ્બર, 2017ની ‘કળશ’ પૂર્તિમાં પ્રકાશિત ‘સમય સંકેત’ કૉલમ - બિનસંપાદિત)